Wat is vermoeidheid ?

Iedereen voelt zich wel eens moe of vermoeid. In feite is vermoeidheid, naast hoofdpijn, één van de meest gehoorde klachten bij huisartsen. Maar wat is vermoeidheid eigenlijk?

Twee soorten vermoeidheid

Twee soorten vermoeidheid kunnen grofweg worden onderscheiden: lichamelijke of geestelijke vermoeidheid. Ik zeg hier echter niet dat we een ‘geestelijke’ toestand hebben apart van een lichamelijke. Naar mijn mening hebben we slechts één lichaam, maar omdat dit onderscheid veel gemaakt wordt en met lichamelijk vooral ‘doe-dingen’ worden bedoeld (b.v., lopen, tuinieren, fietsen), heb ik dit maar even zo gelaten.

De lichamelijke vorm van vermoeidheid is eenvoudig te ontdekken. Als je dingen doet met je lijf, of het nu tuinieren is, fietsen, voetballen, dan word je simpelweg moe na een tijdje. Omdat je nu eenmaal je energie-voorraad in je lijf aan het verbranden bent (glucose en zuurstof), in allerlei cellen. Dat is waar je lichaamstemperatuur vandaan komt als je aan het bewegen bent. Deze kan tijdens flink bewegen echt stijgen tot wel 40 graden Celsius, bijvoorbeeld als je aan het hardlopen bent. Niet voor niets zweet je dan ook behoorlijk, om weer wat af te koelen.

Na deze verbranding, moet je lichaam weer energie bij tanken. Normaal gesproken door drinken en/of het eten van iets. Verder moeten je spieren rusten om daarna weer te herstellen en sterker te worden. Jij moet natuurlijk zelf ook rusten om weer bij te komen van de inspanningen en weer opnieuw energie op te bouwen.

Dit soort vermoeidheid na lichamelijke inspanning is bekend, iedereen kent het. Het is ook een lekkere vorm van vermoeidheid omdat je altijd het gevoel hebt dat je wat gedaan hebt. Er worden ook speciale stoffen aangemaakt, endorfines, die je ook lekkerder doen voelen na lichamelijke inspanning. Een dergelijke ‘high’ kan erg lekker voelen en sporters met name kunnen er verslaafd aan raken. Daarom kan bijvoorbeeld hardlopen zo verslavend werken als je het maar vaak genoeg doet.

De mentale vorm van vermoeidheid is dat je je vermoeid voelt maar fysiek weinig tot niets gedaan hebt. Bijvoorbeeld, als je naar de TV hebt gekeken of naar de radio geluisterd hebt gedurende enkele uren, dan kun je zo vermoeid zijn dat je graag de TV of radio uit wilt zetten om niet geïrriteerd te raken. Het lijkt dan net alsof je teveel geluiden of beelden ineens niet meer kan verdragen. Dit is ook wel de meest gehoorde klacht van mensen met bijvoorbeeld hersenletsel: de drukte om hen heen kunnen ze niet meer zo goed hebben. Het is ook de meest gehoorde klachten van mensen als zij overspannen of erger in een burnout zitten. Het is ook van de minst begrepen klachten. Ik hoop hierover wat meer duidelijkheid te kunnen geven.

Mentale vermoeidheid verklaard ?

Een aardige en bruikbare definitie van vermoeidheid die ik in de wetenschappelijke literatuur kon vinden is die van Aaronson et al. (1999): “het besef van een verminderde capaciteit voor lichamelijke en/of mentale arbeid, veroorzaakt door een evenwichtsverstoring in de aanwezigheid, het gebruik en/of herstel van energie die nodig is om activiteiten uit te voeren”. Dus vermoeidheid is verbonden met het doen van dingen en met de energiebronnen die daarvoor nodig zijn. Vermoeidheid is dus een probleem in het hebben en herstellen van deze energiebronnen.

Mentale of ook wel cognitieve vermoeidheid is het probleem dat je hebt met energiebronnen die nodig zijn om mentale activiteiten uit te voeren, zoals het nuchter en logisch nadenken, problemen oplossen, rekenen, het begrijpen van beelden, uitspraken en gedrag van andere mensen. Iedere cognitieve activiteit, alle activiteit die te maken heeft met informatie verwerken, en dat in je brein plaatsvindt, kost energie.

De vergelijking met een computer is hier heel handig. Nu ben ik deze tekst aan het typen op mijn Windows 10 laptop, die 3Gb aan RAM geheugen heeft en een 500 Gb harde schijf. Mijn processor is een 2.4 GHz dual core Intel Core, dat betekent niets anders dat het vele berekeningen in korte tijd kan uitvoeren.

Het voordeel is dat de computer snel is. Echter, al deze werkzaamheden kosten de computer energie en ik merk dat doordat de accu leeg raakt. De accu heeft nu nog maar 1 uur te gaan. Als ik zoveel door blijf typen, blijft dit energie (stroom) kosten en over 1 uur is de stroom op. De accu is dan leeg.

In de menselijke hersenen is iets soortgelijks aan de gang als we mentale arbeid verrichten. Ook mentale arbeid, informatie verwerken, kost ons brein energie. Vooral als dit activiteiten zijn waarbij je echt meer moet nadenken, of bij een ingewikkelde taak. Ook deze energie is electriciteit én chemie omdat hersencellen met elkaar communiceren via electriciteit en chemische processen.

Alleen het voltage van deze electriciteit is in het brein laag: -70mV. het wordt opgewekt doordat er een constante beweging is van bepaalde moleculen in de zenuwcellen (Na+, K+, Ca2+, CL-). Door deze bewegingen in en uit de zenuwcel wordt een actiepotentiaal gevormd dat langs de zenuwcel en zijn uitlopers geleid wordt. Uiteindelijk leidt dit dan weer tot het loslaten van chemicaliën (neuro-transmitters) in een synaps (kloof tussen 2 zenuwceluiteinden) zodat een andere zenuwcel ook weer geactiveerd kan worden en de actie-potentiaal (electrische stroom) door gegeven kan worden.

Onderstaand plaatje geleend van www.biologielessen.nl laat een synaps zien in detail.

Nu is het hele punt dat deze soort uitstoot en opname van chemicaliën zenuwcellen veel energie kost. Cellen moeten wel energie in zich hebben om dit soort actie-potentialen te kunnen opwekken. Ze krijgen deze energie van het opnemen van glucose en zuurstof, die weer gebracht worden via het bloed. Omdat we iedere minuut zuurstof binnen krijgen via onze ademhaling en longen, zal aan zuurstof niet snel een gebrek zijn.

Het probleem van onze energie-huishouding is dan ook niet zuurstof maar glucose. Een eenvoudig woord voor bloedsuiker. Glucose wordt gevormd in de lever via de bewerking van glycogeen (vorm van glucose dat eenvoudig opgeslagen kan worden in de lever en spieren). De basis van het glycogeen is natuurlijk ons voedsel: koolhydraten.

Normaal gezien hebben we een voorraad glycogeen in onze lever en spieren, dat omgezet kan worden in glucose mochten we hier meer behoefte aan hebben. Als we mentaal meer arbeid verrichten (of lichamelijk) dan is er meer glucose nodig. Dit kan door een PET-scan zichtbaar gemaakt worden (die meet het regionale opname-verbruik van zenuwcellen). Er komt een punt dat ons lichaam te weinig suiker heeft en dat het lichaam dan vetcellen gaat verbranden om aan energie te komen.

Dat is ook de reden dat je gewicht kan verliezen door veel te studeren en niet goed te eten. Wanneer we echter te weinig glucose hebben, zullen je hersencellen dat als één van de eersten gaan merken en minder gaan functioneren. Zeer waarschijnlijk heeft dit ook iets te maken met je ervaren vermoeidheid. Maar wetenschappers zijn hier nog niet over uit.

Wat ook een belangrijke rol speelt in de energiehuishouding van een (zenuw)cel is de conditie van de mitochondrieën. Dat zijn celonderdelen, ook wel organellen genoemd die energie uit ons voedsel omzetten naar een ATP-molecuul. Deze ATP-molecuul levert energie.

In Wikipedia staat de volgende nogal technische uitleg over ATP:

"Adenosinetrifosfaat, beter bekend als ATP, is de drager van chemische energie in alle levende cellen. ATP is een organische verbinding bestaande uit de nucleobase adenine, de monosacharide ribose en drie fosfaatgroepen. In de bindingen tussen de fosfaatgroepen zit veel energie opgeslagen, en deze energie zal vrijkomen wanneer een fosfaatgroep wordt afgesplitst. De vrijgekomen energie kan gebruikt worden om verscheidene cellulaire processen aan te drijven, zoals eiwitsynthese, actief transport, signaaltransductie en spiercontractie.

ATP komt voor in alle bekende levensvormen, waardoor men veronderstelt dat het al zeer vroeg in de evolutie van het leven van belang was als energiedrager. Een groot deel van de stofwisseling is erop gericht genoeg ATP te genereren. In planten, dieren en veel bacteriën gebeurt dit voornamelijk tijdens een proces genaamd oxidatieve fosforylering."

Ik ga niet verder in detail over de mitochondrieën. Meer hierover is gewoon te vinden op Internet. Een leuke pagina (maar wél commercieel) is de site www.moevanvermoeidheid.nl. 

Hersenletsel en vermoeidheid

Wat we inmiddels weten is dat hersenletsel leidt tot een toename van méér hersencellen die werken. In plaats van dat ze efficiënter gaan werken en zuiniger aan gaan doen met hun capaciteit, gaan meer zenuwcellen activiteiten vertonen bij informatieverwerking. Het lijkt erop dat zij proberen meer nieuwe verbindingen te maken met elkaar om zo een taak aan te kunnen.

Dit simpele feit, dat er veel meer hersengedeeltes betrokken zijn bij een activiteit die vóór het letsel nauwelijks hersenactiviteit liet zien, kan mogelijk verklaren waarom hersenletselpatiënten veel sneller moe zijn. Ze zijn namelijk daadwerkelijk meer energie aan het verbranden  wanneer zij mentale activiteiten doen. Ze hebben dan ook meer glucose nodig en hun glucose-niveau is natuurlijk veel sneller gedaald of zelfs opgebruikt.

Als dit werkelijk waar is, en ik heb geen andere serieuze verklaringen gehoord tot nog toe, hoe kan het dan dat het gewoon slikken van extra glucose (dextrose bv) niet helpt bij hersenletselpatiënten? Nou, het helpt wél wat…maar alleen op de korte termijn. Op de iets langere termijn raken zij alleen nog maar méér uitgeput! Dus de bloedsuiker, glucose, kan niet het gehele verhaal zijn van mentale vermoeidheid.

Kennelijk is het ook niet goed als er een duidelijke toename is van meer hersencellen die wat actief zijn. Niemand weet echter precies hoe dit werkt. Eén ding is echter zeker: het brein houdt er niet van dat álle gebieden constant actief zijn.

Stel je maar eens voor hoe je reageert op plotseling druk verkeer om je heen als je aan het autorijden bent en het begint ook nog eens hard te regenen. Nadat je zo ingespannen een half uur gereden hebt kom je thuis doodmoe aan. Het overbelasten van je hersenen op deze manier kost veel aandachtscapaciteit: veel concentratie en verdeelde aandacht.

We weten dat dit veel spanningen op roept, bepaalde basisemoties worden intenser. Meestal vooral angst. Teveel opbouw van angst leidt tot een defensieve reactie: ofwel vluchten ofwel vechten. Met andere woorden: ofwel paniek ofwel een woede-uitbarsting. Niemand weet echter precies waarom dit zo gebeurt maar ik kan er wel over speculeren.

Overprikkeld of overbelast brein

Het is redelijk te veronderstellen dat onze hersenen vooral ten doel hebben om ons (ons lichaam) te helpen overleven. Zoals Antonio Damasio in zijn boek “the feeling of what happens” (“ik voel dus ik ben” in het Nederlands) beschrijft, is het brein bezig met het onderhouden van een balans, een homeostase voor de belangrijkste lichaamsfuncties zoals bloeddruk, lichaamstemperatuur en hartslag.

Het doet dit door constant onze omgeving in de gaten te houden via onze zintuigen (gevoel, reuk, zien, horen, proeven) en constant onze lichaamsfuncties te checken en onze omgeving te voorspellen. Vooral dit voorspellen wordt de laatste tijd in de wetenschappelijke wereld gezien als zeer belangrijk. Immers, op die manier kan het brein zich voorbereiden op acties die nodig zijn om te overleven.

Een nieuw wetenschappelijk model zegt met zoveel woorden dat het brein steeds de omgeving probeert te voorspellen en af te stemmen op onze acties en lichaamsfuncties. Op deze manier probeert het in harmonie met zijn omgeving te leven, met daarmee de minste kans op conflicten en levensbedreigende situaties.

Evolutionair gezien is het brein dus echt niet ‘blij’ als het overbelast of overprikkeld wordt. Immers, bij overbelasting kun je je omgeving niet meer goed in de gaten houden en loop je meer risico ten prooi te vallen aan dodelijke situaties. Angst is natuurlijk ontwikkeld om je zo snel mogelijk uit zulke situaties te halen: ofwel in paniek weg te rennen ofwel agressief de situatie te beëindigen.

In feite, kunnen zo emotionele uitbarstingen simpelweg verklaard worden als een zelfverdedigingsmechanisme tegen een informatie-overbelasting. Ze zijn bedoeld om de informatie-overbelasting te stoppen.

Vaak horen bijvoorbeeld hersenletselpatiënten maar ook mensen die overspannen zijn, dat zij niet in staat zijn hun emoties voldoende te beheersen. Misschien is dat voor een deel waar (daar zijn ook aanwijzingen voor). Maar het is misschien ook zo dat hun informatie-overbelasting veel sneller plaats vindt dan bij gezonde mensen.

Dus zal bij hen dit zelfverdedigingsmechanisme ook sneller ingezet worden: dus ook sneller irritaties of angst. En niemand is er op getraind om zo’n snelle opbouw van angst (door informatie-overbelasting) tegen te gaan.

Enig bewijs voor deze ‘theorie’ komt vanuit de praktijk en de verhalen van families. Vaak blijkt namelijk dat áls veel eerder informatie-overbelasting wordt herkend én voorkómen, dat deze patiënten dan veel minder snel emotioneel uitbarsten. Natuurlijk, wat ook meespeelt is dat emotie-regulatie (de rem op emoties) minder goed werkt als vermoeidheid speelt. Mogelijk omdat met name de frontaalkwab veel energie verbruikt voor het remmen en regelen van het meer onderbewuste emotionele brein.

In een recent verschenen boek van Charlotte Labee, Overprikkeld brein, legt zij in eenvoudige woorden best goed uit wat onder overprikkeling van het brein wordt verstaan. Ook legt zij veel meer de nadruk op hevige emoties, de vele toegenomen prikkels in onze moderne samenleving en onze minder gezonde leefstijl. Ook al is zij geen geregistreerd neuropsycholoog, ik vind dit boek behoorlijk goed uitleggen waarom zoveel mensen tegenwoordig last hebben van overprikkeling, overbelasting en vermoeidheid.

Samenvatting

Vermoeidheid kan mede verklaard worden door een bovenmatig gebruik van meerdere hersendelen, zeker als er sprake is van hersenletsel. Hierbij wordt veel sneller glucose en zuurstof gebruikt dan gemiddeld. Desondanks helpt extra glucose niet echt. Mogelijk omdat het brein ontwikkeld is om niet snel in een overbelasting terecht te komen. Het reageert daarom met intensere basisemoties zoals angst en agressie als het te lang in een overbelastingssituatie blijft zitten. Vermoeidheid kan wel eens een subjectieve beleving zijn die waarschuwt voor zo’n overbelastingssituatie. Daarmee is het eigenlijk niet zo'n erg symptoom.

DISCLAIMER

I will not take any responsibility for how the information on this website will affect you. It always remains your responsibility to handle all information with care and in case of medical or mental problems you should ALWAYS consult a professional in your neighbourhood!

Ik neem geen enkele verantwoordelijkheid voor hoe de informatie op deze site u zal beïnvloeden. Het blijft altijd uw verantwoordelijkheid om al deze informatie zorgvuldig te bekijken. In het geval van lichamelijke en/of mentale problemen dient u ALTIJD een professional in uw directe omgeving te waarschuwen!

Aanbevolen boeken: