Neuropsychologie van verandering

Hieronder wil ik een korte uitleg geven over verandering. Bekeken vanuit een neuropsychologisch standpunt. Veranderen van jezelf of je leefgewoontes lijkt moeilijk maar neuropsychologisch gezien is dat echt niet zo. Lees hier waarom.

Niet kunnen of niet willen veranderen?

Er heerst nog altijd een veel vóórkomende misvatting in de GGZ (Geestelijke gezondheidszorg) dat mensen met emotionele problemen maar moeilijk kunnen veranderen. Dat lijkt inderdaad wel zo, maar is het ook werkelijk waar? Ik denk van niet.

Als klinisch neuropsycholoog heb ik jarenlang mensen met (ernstig) hersenletsel behandeld en onderzocht. Bij een hersenbeschadiging is het echt zo dat bepaalde functies van je hersenen minder goed werken. Bijvoorbeeld je geheugen: een zeer veel voorkomende stoornis na een hersenletsel: geheugenverllies. Je kunt problemen hebben met het opnemen van nieuwe informatie, of het opslaan, of het weer terugvinden van deze informatie uit je langetermijngeheugen. Een dergelijke stoornis is in de meeste gevallen constant aanwezig: als je het geheugen meerdere keren op een betrouwbare eenzelfde manier test, dan zie je vaak de stoornis over 3, 6 of 9 maanden niet heel erg veel veranderen. Hier is écht sprake van een stoornis: de geheugenfunctie werkt niet meer correct. Dit kun je niet veranderen, je zult er mee moeten leren leven.

Dit is echt iets anders dan de 'stoornis' die bij mensen met emotionele problemen speelt. Veel GGZ-hulpverleners (psychiaters, psychologen, verpleegkundigen) gaan er vanuit dat mensen met emotionele problemen echt geholpen moeten worden omdat zij er zélf niet meer uitkomen. Ze kúnnen het vaak niet (meer): ze kunnen niet veranderen in een positieve richting, daarvoor is echt professionele hulp nodig. 

Ik betwijfel 2 dingen:

1. door emoties kúnnen mensen niet veranderen, ook al willen zij wel
2. iemand met emotionele problemen moet geholpen worden door een professional

Hieronder de uitleg over het neuropsychologische verschil tussen kúnnen en wíllen veranderen.

Voor zover we nu weten is het brein gebouwd op enkele (7)  basisemoties en stelt het zich altijd op als een grote planningsmachine. Altijd is het aan het berekenen (denken) hoe een bepaalde situatie aangepakt moet worden, met als doel: overleven. Het brein is dus juist ingericht om constant te reageren en zich aan te passen aan zijn (veranderende) omgeving. Dit is simpelweg een neuropsychologisch feit! Met andere woorden: verandering is de default instelling van het brein, de normale standaardinstelling dus. Stil staan is geen optie voor een normaal brein! Want stilstand betekent in de natuur: doodgaan. 

Dus...mensen met een emotionele stoornis die maar moeilijk in een positieve richting kunnen veranderen, die hebben een 'abnormaal' brein. Zo worden veel emotionele, psychische problemen door de psychiatrie ook uitgelegd. Binnen een neurowetenschappelijk model wordt gezegd dat emotionele/psychische stoornissen het gevolg zijn van een afwijkend brein.

Dus als je depressief bent, dan is je brein 'anders' dan als je niet depressief bent. Als je angstig bent is je brein 'anders' dan bij een niet-angstig iemand. Hiermee wordt dus gesuggereerd dat je er NIETS AAN KAN DOEN dat je depressief bent of angstig want je brein is nu eenmaal zo. Bovendien wordt hier constant de grootste fout in redeneren gemaakt: correlatie is NIET causatie! Met andere woorden: nooit zal een brein situatie/conditie een psychologisch fenomeen als depressie kunnen beschrijven of verklaren. Om dit ietsje beter te begrijpen kun je beter Miller (2010) lezen: Mistreating psychology in The Decades of the Brain. Het is een lang technisch stuk maar maakt wel heel duidelijk hoe dom we bezig zijn als we breinprocessen zien als verklaringen van psychologische verschijnselen.  

In mijn eigen woorden: Het brein is constant in een andere toestand als je verschlllende dingen doet, dat hóórt zo. Het is geen enkele verklaring voor wáárom je bepaalde dingen wel of niet doet. Als ik b.v. slaap heb ik een brein in een andere toestand dan als ik lees. Bepaalde gebieden zijn wel en niet actief. Maar nogmaals: dat zijn geen verklaringen die iets zeggen over HOE het allemaal werkt. Er zijn goede boeken geschreven over deze denkfouten waarbij MRI-scans, en de laatste jaren de DTI techniek (Diffusion Tensor Imaging die witte banen in beeld kan brengen), veel te veel worden gebruikt zónder dat zij werkelijk de werking van onze hersenen goed uitleggen.

Voor de werking van de hersenen, of voor de werking van bepaalde functies zoals het geheugen of de aandacht, zijn namelijk neuropsychologische modellen nodig. Modellen die behoorlijk theoretisch zijn en getoetst kunnen worden door zeer gecontroleerde gedragsexperimenten. Eén zo'n model is het model van de hoogleraar in Washington Todd Braver over Cognitive Control. Het is een cognitief-experimenteel model dat door meerdere studies is bevestigd over hoe de hersenen (met name de frontaalkwab) cognitieve controle toepast op je cognitieve processen, emoties en gedrag. Lees hier zijn artikel over dit model.

Dit is nou een echt neuropsychologisch en cognitief model waar we in de neurowetenschappen werkelijk verder mee komen. Het geeft verklaringen én voorspellingen over gedrag, vaak over heel specifiek gedrag dat in een laboratorium te toetsen is. Gedrag in het dagelijkse leven namelijk is veel complexer, daar weten we nog veel te weinig over.

Waarom dit uitstapje naar de neuropsychologie? Nou, omdat ik wil benadrukken dat het verwijzen naar je brein als oorzaak van je (emotionele) problemen niet waar is. Deze denkfout wordt constant door iedereen, gewone mensen, onderzoekers, neuropsychologen, gemaakt.

Er is echt een verschil tussen een neurologische functie-stoornis waarbij een functie écht niet meer goed (kán) werken en een stoornis waarbij emoties een rol spelen. Bij dit laatste, kán het inderdaad zo zijn dat zeer intense emoties de cognitieve controle van denken én gedrag ernstig kan verstoren. Voorbeelden zijn: 'verlamd van angst' en daardoor helemaal bevriezen of geen stap meer kunnen zetten. Of zelfs 'hysterische' verlamming ('hysterie' is een verkeerde, ouderwetse benaming) of zelfs blindheid (vaak tijdelijk). Maar HOE deze intense emoties hiertoe in staat zijn is nog altijd, ondanks miljoenen MRI-scans, compleet onduidelijk.

Het probleem is bij verandering dus NIET het niet kunnen veranderen...

In het bovenstaande is dus mijn boodschap: kúnnen (veranderen) is over het algemeen bij mensen met emotionele problemen NIET het probleem. Zij beschikken simpelweg over alle gezonde cognitieve functies zoals geheugen, aandacht en executieve functies. Het kan natuurlijk wél zijn dat zij in dergelijke functies niet heel erg goed zijn, maar dat verklaart nog totaal niet hun emotionele en/of psychische problemen. 

Een paar voorbeelden om dit duidelijker te maken:

1. Een zwaar depressief iemand blijft in bed liggen, de hele dag, hij heeft geen zin of drive meer om wat te doen. Dit betekent nog steeds niet dat zijn functies om b.v. op te staan, of te slikken, of na te denken, plotseling niet meer functioneren. Dat is simpelweg niet waar. Mogelijk is hun motivatie om op te staan minder goed. Maar 'motivatie' is een psychologisch concept en daar hangen vele andere concepten/ideeën aan. Het kan bijvoorbeeld zijn dat iemand zo is geworden omdat zijn vrouw - waar hij zielsveel van hield - recent is overleden en dat hij toen begon te denken dat zónder haar zijn leven toch niet meer zo leuk was. Dat het dan ook geen zin meer had om op te staan. Waarvoor? Geen enkele fysiologische verklaring zoals een zogenaamd tekort aan serotonine kan deze (eenvoudige) psychologische verklaring voor zijn depressie betekenis geven.
2. Iemand met ADHD, gecombineerd type, zegt steeds niet te kunnen plannen en raakt daarom achter met zijn studie. Maar iedere keer als er een feestje is, of een festival weet deze persoon wel altijd er te zijn of een kaartje te kopen. De cognitieve functies zoals geheugen, aandacht en ook de executieve functies functioneren wel degelijk. Maar ook hier speelt motivatie een zeer belangrijke rol. Niet een brein-dysfunctie.
3. Iemand met een paniekstoornis gaat niet meer naar buiten omdat dat heel eng is, dan ontstaan juist meer paniekaanvallen buiten zegt hij. Hier is geen enkele cognitieve functie gestoord: aandacht, geheugen en de executieve functies zijn gewoon intact. Hier is - opnieuw - sprake van motivatie: het maken van een keuze. 
4. Iemand met een sociale angststoornis is erg bang in gezelschappen en gaat daarom niet meer naar buiten, ziet geen mensen meer. Ook maakt hij brieven niet meer open, bang om dan ergens naar toe te moeten. Zo bouwt hij vanzelf meer problemen op als die brieven ook aanmaningen betreffen voor het betalen van achterstallige huur, of een belastingschuld. Ook hier zijn zijn cognitieve functies en breinprocessen gewoon intact. 

Zo zijn er vele voorbeelden te geven van mensen die allemaal psychische problemen hebben maar géén brein-stoornis. Natuurlijk is hun brein anders dan van andere mensen. Dat hóórt gewoon zo! Dat zegt totaal NIETS over het HOE en WAAROM van hun emotionele problemen.

Maar een goed psychologisch model kan wel heel simpel een verklaring (hypothese) formuleren voor hun gedrag. Dat kan dan ook getoetst worden met gedragsexperimenten en dán zou je wel eens een goede behandeling erop kunnen zetten. In al deze gevallen gaat het niet om niet kúnnen maar om motivatie: om niet-willen. Mensen maken bewuste keuzes op basis van vaak vreemde redeneringen. Deze verklaring is simpel en kan getoetst worden en binnen dit psychologische model kan dan behandeld worden. De behandeling is vrijwel altijd gericht op 1 ding: MAAK EEN ANDERE KEUZE !

Zijn emotionele problemen dan altijd een KEUZE ? Bijna altijd, zo is mijn ervaring. Maar deze keuzes zijn vaak onbewust. Mensen denken vaak, zonder dat zij zich er bewust van zijn, vreemde en onlogische dingen. Maken redeneerfouten, interpreteren veel zaken verkeerd, zien zichzelf niet realistisch genoeg, waardoor zij vaak domme (onrealistische) keuzes maken.

Samenvatting: niet kunnen veranderen is zeldzaam, niet wíllen veranderen is veel voorkomend

Bekijk hieronder deze Powerpoint presentatie over het verschil tussen niet kúnnen en niet willen veranderen

Presentatie over verschil tussen niet-kunnen veranderen en niet willen veranderen. Neuropsychologisch kunnen zowel neurologische stoornissen als ook emotionele stoornissen veranderingen blokkeren. Maar dit gebeurt in de praktijk maar hoogst zelden. In de meeste gevallen wordt het 'niet-kunnen' veranderen veroorzaakt door (onbewuste) denkbeelden (cognities)

Doe deze QUIZ om te bekijken in hoeverre jij in staat bent werkelijk te veranderen als je last hebt van emotionele problemen. Klik gewoon op het plaatje voor het starten van de QUIZ.

LET OP: de quiz kan confronterend zijn. Dat is dan ook precies de bedoeling :)!

Veranderingsbereidheid is goed als je 10 of meer punten haalt.

Veranderingsbereidheid is matig als je 7-9 punten haalt.

Veranderingsbereidheid is zwak als je 4-6 punten haalt.

Veranderingsbereidheid is slecht als je minder dan 4 punten haalt.

DISCLAIMER

I will not take any responsibility for how the information on this website will affect you. It always remains your responsibility to handle all information with care and in case of medical or mental problems you should ALWAYS consult a professional in your neighbourhood!

Ik neem geen enkele verantwoordelijkheid voor hoe de informatie op deze site u zal beïnvloeden. Het blijft altijd uw verantwoordelijkheid om al deze informatie zorgvuldig te bekijken. In het geval van lichamelijke en/of mentale problemen dient u ALTIJD een professional in uw directe omgeving te waarschuwen!