Neuropsychologie van het Zelfbeeld

Op de pagina van het Zelfbeeldmodel heb ik al eens uitgelegd hoe het Zelfbeeld in hoofdlijnen in elkaar steekt. Maar de details die bekend zijn uit de neuropsychologie heb ik daar nog niet verteld. 

Veel mensen denken dat het beeld dat iemand van zichzelf heeft, vaak bewust is en bestaat uit bepaalde eigenschappen. Ze hebben meestal geen idee uit welke eigenschappen en hebben er ook vaak niet over nagedacht. Bovendien, het beeld dat je van jezelf hebt, is een door je hersenen gemaakt beeld dat onderhevig is aan emoties en cognities en komt lang niet altijd overeen met je werkelijke eigenschappen. Dát heeft dan weer te maken met hoe jouw hersenen werken. Hieronder wil ik een korte introductie geven over het model dat Antonio Damasio (neurowetenschapper) heeft ontwikkeld over het bewustzijn en het Zelf. Op een andere pagina wil ik meer uitleggen over wat een gezond Zelfbeeld zou moeten zijn.

Damasio's model van bewustzijn en Zelf

De neurowetenschapper die veel heeft geschreven over het Zelf is Antonio Damasio. Zie ook de kolom met Aanbevolen boeken hiernaast. 

Hij probeert een model te schetsen, op basis van zijn jarenlange onderzoekservaring én zijn eigen creatieve denkprocessen, van verschillende vormen van het Zelf. Hij blijft zich verwonderen over HOE het Zelf in onze hersenen gevormd wordt. Met name ook hoe het bewustzijn ook ontstaat en mede met het Zelf gevormd wordt. Geen enkele wetenschapper heeft het Bewustzijn ooit goed kunnen verklaren. Hoe kan uit materie, hersenzenuwen, zoiets fascinerends als ons bewustzijn ontstaan? 

Damasio is mijns inziens met zijn laatste boeken toch aardig dicht bij een goede verklaring gekomen en benoemt meerdere vormen van het Zelf: het proto-zelf, kern-bewustzijn en uitgebreid bewustzijn. Het proto-zelf is een onbewuste verzameling van allerlei lichamelijke processen waarvan een 'lichamelijke kaart' gemaakt wordt.

Dit proto-zelf weet op die manier wat op elk moment in het eigen lichaam gebeurt. Het bijhouden van dit lichaam, wat in verschillende delen van het brein gebeurt, is vooral nodig om de natuurlijke balans, de homeostasis van het lichaam, in de gaten te houden. Bijvoorbeeld, de bloeddruk, hartslag, lichaamstemperatuur, de hoeveelheid hormonen in het bloed, de spierspanning en dergelijke. Immers, dergelijke lichaamsfuncties dienen allemaal binnen bepaalde bandbreedtes te blijven. Zo mag je lichaamstemperatuur niet te hoog oplopen, niet veel lager of hoger dan 37 graden gemiddeld.

Op het moment dat het proto-zelf een disbalans registreert, gaan er alarmsignalen af in de hersenen waardoor bepaalde acties, zowel lichamelijke als ook in gedrag, worden gestimuleerd. Dit gebeurt volgens Damasio door middel van de basisemoties. Emoties zijn volgens hem onbewuste lichamelijke processen die een signaalfunctie hebben: ze signaleren dat er acties ondernomen moeten worden om de ontstane disbalans te herstellen. Angst bijvoorbeeld, zorgt ervoor dat de hartslag omhoog gaat, de spierspanning stijgt, de aandacht zich vernauwt en de hersenen zowel op onbewust als op bewust niveau dingen gaan veranderen.

Het autonome zenuwstelsel reageert in feite als eerste en toont in feite je basisemoties. Een sympathische stress-reactie kan er eentje zijn uit de basisemotie Angst of uit Verdriet of uit Boosheid. De lichamelijke reacties zijn onbewust en werken in feite volautomatisch. Ons lichaam reageert op een disbalans al lang voordat wij ons er van bewust zijn. Gelukkig maar, want evolutionair gezien is dit zeer snelle reactiepatroon levensreddend gebleken. Pas later in de evolutie heeft ons brein zich verder ontwikkeld en is het uitgebreide bewustzijn ontstaan. 

Damasio stelt nu dat bij een disbalans in het onbewuste proto-zelf, de emoties opkomen. Indien deze basisemoties intens genoeg zijn, worden bepaalde hersendelen actiever en worden deze emoties vertaald in feelings=gevoelens. Dán pas wordt een mens zich bewust van zijn lichaam, zichzelf.

Dit primitieve bewustzijn heet bij Damasio het Kern-bewustzijn. Dit Kern-bewustzijn maakt dus in feite een andere kaart van het lichaam, namelijk welke veranderingen er zijn op basis van de basisemoties. Deze veranderingen zijn niet alleen in de vorm van lichamelijke veranderingen zoals rood worden, warmer worden, hogere hartslag, hogere bloeddruk, meer zweten, hogere spierspanning, maar er zijn ook gedragingen aan gekoppeld. Dat kan zijn b.v. de oren spitsen (bij dieren), de ogen wijder openen, het hoofd draaien, stokstijf gaan staan of juist wegrennen. Het Kern-bewustzijn is gebouwd op het Proto-zelf en heeft dus ook constant input van dit proto-zelf nodig. Damasio stelt dat deze veranderingen in de vorm van mentale beelden aanwezig zijn in het brein. Het is nog niet volledig bewustzijn, maar het betreft een wat eenvoudigere, lagere minder uitgebreide vorm van bewustzijn. Hij stelt ook dat veel diersoorten deze vorm van bewustzijn hebben.

Kern-bewustzijn is zich hooguit bewust van lichamelijke veranderingen op basis van zowel interne als externe stimuli in de omgeving. Dit bewustzijn is grotendeels op het hier en nu, het huidige moment gericht. Het kan zich niet uitstrekken naar een beeld van een toekomst of een verleden. Daarvoor is het niet complex en stabiel genoeg.

Om echter een Uitgebreid bewustzijn te krijgen is namelijk een complexer brein nodig waarbinnen een goed geheugen en taal aanwezig is. Immers, een goed geheugen betekent dat momentane gebeurtenissen opgeslagen kunnen worden en langer onthouden dan slechts enkele seconden. Veel diersoorten zoals goudvissen, katten en honden kunnen bepaalde gebeurtenissen voor jaren onthouden. Vermoedelijk hebben zij niet de capaciteit om zeer abstract te denken, maar is hun geheugen opgebouwd uit hele concrete beelden, activiteiten en ruimtelijke beelden.

Dit abstracte denken is in feite wat ons als mensen vooral onderscheidt van de meeste diersoorten. Damasio en veel andere neurowetenschappers denken dat met name het hebben van taal, hét grote verschil maakt. Taal is namelijk in staat om abstractie te vormen, ons te onttrekken aan het huidige moment. Als je meer kan onthouden dan hele concrete beelden om je heen en je kan vooral bepaalde relaties leggen tussen die beelden, en daardoor ook nieuwe fantasie-beelden maken, dan kan je fantaseren. Fantaseren betekent in feite beelden verzinnen die uitstijgen boven wat je daadwerkelijk op een moment mee maakt. Met name symbolen, zoals letters, kunnen gebruikt worden om concepten, ingewikkelde gedachten te vormen. Gedachten en beelden die dus abstracter zijn, niet direct meer gekoppeld aan hele concrete ervaringen. 

Door middel van taal, een goed en voldoende groot geheugen, kunnen vele ervaringen als een script of verhaal opgeslagen worden in je brein. Dan kan zich het Autobiografische Zelf ontwikkelen. Deze is voor een  deel bewust. Bewust van dat je een lichaam hebt, dat je emoties hebt, dat je bepaald gedrag hebt, dat je jezelf bent. Hiervoor is ook een goede aandachtsspanne, een goed Werkgeheugen nodig waarbinnen zowel herinneringen als ook huidige beelden van de omgeving tegelijkertijd snel verwerkt kunnen worden. Daarnaast is voldoende taalvaardigheid nodig om een voldoende abstract verhaal te kunnen maken van je Zelf.

Dit verhaal, je Autobiografische Zelf, ontwikkelt zich geleidelijk in je leven. Een baby heeft ook een Autobiografisch Zelf maar deze is nog overwegend onbewust en primitief, niet zo uitgebreid. Dat is ook logisch want een baby heeft nog geen goed stabiel geheugen en ook nog onvoldoende taal (woordenschat is nog heel beperkt). Dus het maken van een uitgebreid verhaal over zichzelf is voor een baby nog onmogelijk. Pas als zijn geheugen en woordenschat groeit, b.v. bij een peuter (rond 2 jaar) zie je ook een duidelijker Autobiografisch Zelf ontstaan. Er ontwikkelt zich met andere woorden ook een eigen identiteit, een gevoel van een Zelf, het Autobiografische Zelf dus. Het bewustzijn van Zelf wordt geleidelijk groter en groter. 

Damasio's model is niet uniek. Ook Michael Graziano heeft met zijn AST (Attention Schema Theorie) geprobeerd bewustzijn te verklaren. Hij stelt dat het brein modellen van aandacht maakt, lang niet altijd perfect. Eén van die modellen is het Zelf-model. Voor hier voert het te ver om Graziano's model te bespreken. Zie daarvoor de kolom Aanbevolen boeken. 

Ondanks de kritiek op Damasio's model, dat ook hij nog altijd niet uitlegt hoe precies Zelf-bewustzijn ontstaat in de hersenen, hanteer ik graag zijn model. Omdat hij mijns inziens toch goed kan uitleggen dat het brein en zeker het bewustzijn gelaagd is opgebouwd en hiërarchisch werkt. Ons autobiografisch Zelf-bewustzijn is gebouwd op het Kern-bewustzijn én dat is weer gebouwd op het Proto-zelf. Verschillende hersensystemen bedienen deze 3 vormen van bewustzijn. Om Damasio's model beter te begrijpen is het handig om een plaatje te hebben. Dit heb ik gevonden in het artikel van Krauss en Maier, Will we ever have conscious machines?, Frontiers in computational Neuroscience, 2020. Klik HIER voor dit interessante artikel.

DamasioBewustzijnsModel

Bron: artikel van Krauss en Maier, Will we ever have conscious machines? Frontiers in computational neuroscience, 2020.

Kernpunten van ons Zelfbeeld

Het voert te ver om alle hersengebieden te beschrijven waar zich ons Autobiografisch Zelf kan bevinden. Dat zijn waarschijnlijk vele subcorticale en corticale gebieden. Voor een goed begrip van ons Zelfbeeld is dit ook helemaal niet nodig denk ik.

Samengevat heeft ons Zelfbeeld een paar kernpunten:

  • het is deels bewust, maar grotendeels onbewust
  • het is onderdeel van het Autobiografische Zelf dat bestaat uit vele ervaringen, herinneringen van gebeurtenissen die gekoppeld zijn aan je Zelfbeeld
  • het kent 4 fundamentele negatieve Kerncognities die ik ook wel Zelfbeeldduiveltjes noem (zie hier Pagina over Zelfbeeldmodel)
  • het is opgeslagen in ons LangeTermijnGeheugen
  • het LangeTermijnGeheugen wordt vooral door de hippocampus beheerd als een soort van centrale, maar er zijn veel meer (sub)corticale hersengebieden bij betrokken
  • het is gelaagd. Voor de eenvoud kent het 3 hoofdlagen: de 4 basis kernovertuigingen, de Als...Dan regels-laag en de meest bewuste Automatische gedachten-laag
  • het is tegelijkertijd redelijk robuust (vaststaand) maar ook wel veranderbaar

Op een andere pagina Wat is een Gezond Zelfbeeld leg ik eerst uit wat psychologisch gezien een gezond of sterk zelfbeeld is. Daarna kan ik beter duidelijk maken hoe en waarom het Zelfbeeld beschadigd kan raken en zwakker kan worden.

Heb je enige opmerkingen of toevoegingen?

Heb jij hier een leuk verhaal, opmerkingen of toevoegingen over? Eentje die ook andere mensen zou kunnen helpen en vooral constructief is? Deel het dan alsjeblieft!

[ ? ]

Upload 1-4 foto's of plaatjes (niet verplicht)[ ? ]

 

Click here to upload more images (optional)

Author Information (optional)

To receive credit as the author, enter your information below.

(first or full name)

(e.g., City, State, Country)

Submit Your Contribution

  •  submission guidelines.


(You can preview and edit on the next page)

DISCLAIMER

I will not take any responsibility for how the information on this website will affect you. It always remains your responsibility to handle all information with care and in case of medical or mental problems you should ALWAYS consult a professional in your neighbourhood!

Ik neem geen enkele verantwoordelijkheid voor hoe de informatie op deze site u zal beïnvloeden. Het blijft altijd uw verantwoordelijkheid om al deze informatie zorgvuldig te bekijken. In het geval van lichamelijke en/of mentale problemen dient u ALTIJD een professional in uw directe omgeving te waarschuwen!