- Home
- Aandacht tests
Beste aandacht tests?
Op deze pagina vindt u een uitgebreid overzicht van verschillende beschikbare aandacht tests. Met behulp van een nieuw evaluatiesysteem kunt u de aandacht tests gemakkelijker vergelijken en beslissen welke beter bij uw behoeften passen.
Deze review zal zo nu en dan uitgebreid worden, om zoveel mogelijk aandacht tests te bespreken.
Het nieuwe evaluatiesysteem vindt u op deze pagina: Een nieuwe evaluatie van neuropsychologische tests. Veel leesplezier!
Aandacht tests: een korte introductie
Bij de meeste aandacht tests moet je tussen nogal wat (afleidende) prikkels iets ontdekken. Bijvoorbeeld het vinden van 4 stippen in groepen van 3 of 5 stippen, of het ontdekken van het getal 4 tussen alle andere getallen (0-9) die achter elkaar op een computerscherm worden weergegeven. Bij dergelijke testen moet je je focussen of concentreren op 1 taak en proberen je niet te laten afleiden door andere taken. In die zin is aandacht vergelijkbaar met het woord 'focus' of 'concentratie'.
Deze aandacht tests zijn bedoeld om de concentratie te onderzoeken (zie ook mijn pagina over aandachtsproblemen en uitleg over de verschillende soorten aandacht, binnenkort). Helaas representeren dergelijke tests niet echt dagelijkse activiteiten en is het dus de vraag hoe nauwkeurig je concentratievermogen wordt gemeten.
Eén ding is echter vrij zeker: aandacht tests vragen zeker de nodige concentratie, waarschijnlijk veel meer dan bij activiteiten in het dagelijks leven.
Test of Selective Sustained Attention (TOSSA)
De eerste aandacht test die ik hier ga reviewen is eerlijk gezegd geen verrassing want dat is de test die ik als kleinste testuitgever van Nederland al bijna 15 jaar uitbreng. Het is niet alleen dat ik hier een beetje bevooroordeeld ben, maar ik hoop ook uit te leggen waarom dit een zeer goede en nuttige aandacht test is in een kliniek of ziekenhuis.
De TOSSA is een 8 minuten durende auditieve selectieve volgehouden aandacht test waarin je 240 groepen van 2, 3 of 4 piepjes hoort. Je moet je concentreren op de 3 piepjes en altijd reageren door op de spatiebalk te drukken als je de 3 piepjes hoort. Reactietijden worden niet gemeten (dat kan namelijk niet nauwkeurig met behulp van een spatiebalk), maar je reacties worden natuurlijk wel opgeslagen. Je kunt op 3 piepjes goed reageren, je kunt ze missen, maar je kunt ook verkeerd op 2 of 4 piepjes drukken.
Verkeerd reageren wordt gezien als het niet goed concentreren op wat je moet doen. Het helemaal niet reageren wordt ook als zodanig beschouwd. De test duurt lang genoeg om de kleinste, betekenisvolle concentratieproblemen op te sporen. En het duurt niet te lang, zodat patiënten niet erg gefrustreerd raken. Ze vinden de test meestal een beetje vervelend, maar niet in die mate dat ze stoppen tijdens de test.
De TOSSA is een zogenaamde continue prestatietest: je moet je meerdere minuten achter elkaar concentreren. Andere goede voorbeelden van dergelijke tests zijn de TOVA (Test of Variables of Attention), de IVA (Integrated Visual and Audity CPT) en de Connors CPT (recensies hiervan zullen volgen of staan al op deze pagina). Ze zijn allemaal vrij lang, van 4 tot 20 minuten.
De TOSSA verschilt in meerdere opzichten van deze CPT's. Het is een heel eenvoudige test: de meeste gezonde mensen scoren heel hoog op de TOSSA (mediaan is 93,6%). Dit suggereert dat duizenden gezonde mensen niet nodig zijn voor een grote normgroep, aangezien ze bijna allemaal hoog zullen scoren.
De TOSSA is ook een van de kortste tests: slechts 8 minuten. De TOSSA is ook volledig auditief, er is geen visuele concentratie nodig. En de TOSSA meet geen reactietijden. Helaas is de TOSSA wat minder goed genormeerd bij gezonde mensen, maar wel heel goed genormeerd bij een grote groep verschillende neurologische patiënten (n=1019). En de TOSSA is alleen geschikt voor Windows-computers.
De psychometrische eigenschappen van de TOSSA zijn voldoende en klinisch relevant. De betrouwbaarheid van de belangrijkste indices varieerde van 0,88 (test-hertestbetrouwbaarheid) tot 0,95 (interne consistentie) in een steekproef van 94 patiënten en 9 gezonde controles. De convergente validiteit is voldoende, variërend van .33 tot .57. De divergente validiteit varieert van .17 tot .45.
De TOSSA is een volledig gestandaardiseerde (computertest) met duidelijke en korte instructies om af te nemen, de reacties worden allemaal automatisch opgeslagen en de testresultaten worden betrouwbaar en snel berekend.
De TOSSA is ook voldoende patiëntvriendelijk of klinisch bruikbaar. Bijna alle patiënten kunnen de test afleggen zonder te gefrustreerd of geïrriteerd te raken. De TOSSA kan ook worden toegediend bij patiënten met één hand en bij patiënten met een ernstige visuele beperking.
De kosten van de TOSSA zijn vergelijkbaar met die van andere aandachtstesten: 175 euro ex. BTW voor 1 jaar licenties op 2 computers.
De TOSSA heeft al een goede sensitiviteit en specificiteit laten zien in verschillende pilotstudies en kan aandachtsproblemen sneller opsporen dan sommige andere (veelgebruikte) tests zonder hogere fout-positieven. Het kan ook iets beter onderscheid maken tussen verschillende patiëntengroepen dan sommige andere tests. De test is eenvoudig beschikbaar via een downloadlink van www.pyramidproductions.nl. Wilt u meer weten over de TOSSA klik dan HIER voor de handleiding van de TOSSA.
Hieronder vindt u ook twee figuren: een TOSSA resultatenscherm waarin de blauwe lijn de concentratie van de patiënt weergeeft en een rode lijn die de mate van afleiding weergeeft (hoe verder weg van 0, hoe meer afgeleid). De 2e figuur laat zien waarmee de patiënt (zwarte stip) wordt vergeleken: er zijn 5 normgroepen.
Hierboven de TOSSA resultaten voor een fictieve patiënt. Meer informatie is te vinden in de handleiding.
Hierboven de TOSSA indices die worden vergeleken met 5 verschillende normgroepen voor een fictieve patiënt.
Kritische evaluatie van de TOSSA
Hieronder vindt u de nieuwe beoordelingstabel voor de TOSSA. Zoals je kunt zien krijgt de TOSSA een score van 29 uit 37. Zoals bij alle testen zijn er een aantal verbeterpunten.
De TOSSA lijkt een goede aandachtstest te zijn. Het is met name breed genormeerd voor verschillende groepen neurologische patiënten, het is relatief kort en het kan worden toegediend aan ernstig slechtziende patiënten en ook aan patiënten met afasie.
Maar natuurlijk zijn verschillende verbeteringen welkom:
De normering van gezonde mensen is niet optimaal. Meer gezonde mensen zouden de TOSSA moeten doen, zodat ook daadwerkelijk kan worden aangetoond dat de test heel gemakkelijk is voor gezonde mensen, jong of oud. Het leeftijdsbereik moet worden uitgebreid en vergroot. Het zou bijvoorbeeld ook interessant zijn om de TOSSA af te nemen bij kinderen, bijvoorbeeld van 7 tot 16 jaar, die de test kunnen doen.
De opslag van de ruwe data zou kunnen worden uitgebreid tot een Excel-bestand om veel data te verzamelen voor verder onderzoek.
De Integrated Visual and Auditory Continuous Performance Test (IVA plus)
De IVA plus is een verbeterde versie van de IVA (www.braintrain.com), een continuous performance test (CPT) die gebruik maakt van zowel visuele als auditieve prikkels. Het is een computertest en duurt 13 minuten. Ondanks dat een recensie in Strauss, Sherman en Spreen (2006) nogal kritisch was, zijn er zeker ook positieve dingen te melden over de IVA. Helaas ben ik zelf niet bekend met deze test, daarom heb ik de meeste kritiek uit boeken verzameld en hier samengevat.
Allereerst is de IVA direct beschikbaar op www.braintrain.com. Het is volledig gestandaardiseerd. Bovendien heeft het een duidelijk potentieel om aandachtsproblemen op te sporen. Juist omdat het 13 minuten duurt, kan het langdurige aandacht (en vermoeidheid) op de proef stellen. Het is goed doordacht: het maakt gebruik van een wisselend Inter Stimulus Interval (ISI), wat zorgt voor wisselende aandachtseisen. Een variërende verhouding tussen doelwit en afleider wordt ook gebruikt om impulsiviteit en concentratie betrouwbaarder te meten.
Er zijn echter ook punten van kritiek. Net als bij de TOSSA is de grote normgroep van 1700 individuen nogal willekeurig verzameld, niet gestratificeerd (helaas zoals bij veel neuropsychologische tests). De leeftijdscategorie loopt van 6 tot 99 jaar, maar is niet gelijk verdeeld over alle leeftijdsgroepen.
Veel ernstiger is echter het gebrek aan test-hertestbetrouwbaarheid van enkele zeer belangrijke indices, zoals het volledige responscontrolequotiënt en het auditieve responscontrolequotiënt (< 0,59). Het volledige aandachtsquotiënt schommelt rond .66 en .75. Helaas is dit bij slechts 70 (!) gezonde vrijwilligers getest, waarbij het vaak zo is dat deze test-hertest correlaties vaak lager zijn bij gezonde proefpersonen dan bij patiënten. Bij patiëntengroepen kunnen deze correlaties hoger zijn (dit is zeker het geval bij de TOSSA). Andere betrouwbaarheidsanalyses worden niet genoemd in de handleiding.
Ander belangrijk onderzoek naar validiteit, met name convergente en divergente validiteit, wordt onvoldoende genoemd in de handleiding. Dit ontbreken van correlaties tussen de IVA en andere bekende aandacht tests is een ernstige tekortkoming omdat onduidelijk blijft in hoeverre aandachtsproblemen daadwerkelijk kunnen worden opgespoord met de IVA.
Op basis van de samenstelling van de test is het bijna onvermijdelijk dat de IVA de potentie heeft om aandachtsproblemen goed te detecteren. Dit moet echter worden vastgesteld door onafhankelijke studies, vooral bij neurologische patiëntengroepen. Omdat de TOSSA zo'n grote neurologische groep patiënten heeft getest, zou het interessant zijn om de IVA te vergelijken met de TOSSA in dezelfde patiëntengroep.
Een praktisch probleem van de IVA kan de lengte van 13 minuten zijn. De volledige testafname met oefeningen en instructies duurt echter tot 20 minuten en bij neurologische patiënten die langzamer zijn, mogelijk zelfs meer. Dit lijkt triviaal, maar belemmert zeker het gebruik van de IVA in klinische omgevingen waar de tijdsdruk vaak hoog is.
Hieronder vindt u de nieuwe Evaluatietabel voor de IVA plus.
De Test of Variables of Attention (TOVA)
Een andere computergestuurde continue prestatietest is de TOVA (Test of Variables of Attention). Zoals te zien is in onderstaande evaluatietabel, heeft de TOVA een aantal interessante voordelen. Het is daarom des te verrassender waarom het niet veel wordt gebruikt in neuropsychologische studies.
Mogelijk spelen hier praktische overwegingen een rol: de TOVA-test duurt minimaal 22 minuten. Het komt in 2 versies: een visuele of een auditieve vorm. De prikkels zijn heel eenvoudig en voor de hardware is een speciale knoppenkast nodig die aan de computer gekoppeld moet worden zodat 1ms metingen gegarandeerd betrouwbaar zijn. De trend dat in veel ziekenhuizen en instellingen alleen nog maar netwerkcomputers staan, doet vermoeden dat de TOVA ook ontwikkeld moet worden voor zo'n netwerkversie.
Helaas zijn de normen van de auditieve TOVA (TOVA-A) alleen aanwezig voor kinderen (6 t/m 19 jaar, n=2551!), terwijl er normen zijn voor de visuele versie voor zowel kinderen als volwassenen (n=1596).
De testconstructie is mooi gedaan, net als die van de IVA, omdat zowel commissiefouten (vanwege snelle en target hoogfrequente conditie) als weglatingsfouten (trage en target laagfrequente conditie) worden gescoord. Ook worden reactietijden per respons gemeten.
Dat de TOVA zo lang duurt, is zowel een voordeel als een nadeel. Het voordeel is dat het zo'n beetje de enige test is die een duurbelasting kan meten, veel beter dan vele andere veel kortere aandachtstesten (zoals de Symbol Digit Modalities Test of de Trail Making Test). Het nadeel is dat nogal wat patiënten de test niet tot het einde kunnen volhouden en er erg gefrustreerd door raken omdat het erg saai is. Als een patiënt halverwege in slaap valt of prikkelbaar wordt, zijn de testresultaten veel minder betrouwbaar.
Dat neemt niet weg dat het, net als bij de IVA, nog heel interessant zou zijn als deze TOVA vaker wordt toegediend bij hersenletselpatiënten. Deze test, samen met bijvoorbeeld de TOSSA, zou met name de moeite waard zijn bij licht hersenletsel. Wat zijn de fout-positieve percentages? Want ook dit lijkt wat hoog bij de TOVA. De test kan gebruikt worden voor slechtzienden, maar er zijn geen normen voor volwassenen.
Hieronder vindt u de nieuwe Waarderingstabel voor de TOVA.
De Test of Divided Attention (TODA)
Deze TODA-test is door mijzelf ontwikkeld, dus ook hier ben ik weer een beetje bevooroordeeld. De test bestaat nu zo'n 12 jaar maar het was een hele uitdaging om hem voldoende te normeren. Tegenwoordig wordt het nog steeds in sommige klinieken gebruikt omdat ik denk dat het potentieel een goede aandacht test is.
De TODA is een nieuwe aandacht test die is ontwikkeld om verdeelde aandacht te meten: het vermogen om 2 of meer dingen tegelijk uit te voeren. Er zijn niet veel tests die dit aspect van aandacht meten.
We hebben natuurlijk de PASAT (Paced Audity Serial Addition Task), maar daar zijn serieuze problemen mee, ondanks dat deze test steeds weer opduikt in publicaties. Allereerst is de PASAT erg moeilijk en frustrerend voor veel neurologische patiënten, maar ook voor heel wat gezonde mensen. Vooral als de kortste interstimulus-intervaltijden worden gebruikt (1,2, 1,4), neemt iemands frustratie dermate toe dat de test regelmatig voortijdig moet worden afgebroken. De vraag is dan hoe betrouwbaar de resultaten zijn.
Is er bovendien een goed onderscheid te maken tussen gezonde mensen en neurologische patiënten? De test is ook niet beschikbaar in een gestandaardiseerde vorm. Meestal wordt er een bandje gebruikt, maar stemmen wisselen per band en nogal wat bandjes zijn van inferieure kwaliteit. De normen van de PASAT zijn twijfelachtig, vaak slechts een handvol gezonde individuen of patiënten met hersenletsel, en er zijn ernstige test-hertest effecten: 18 tot 20% vooruitgang (steile leercurve) kan worden geboekt als de test wordt herhaald voor de 2e keer in korte tijd.
De TODA is ontworpen als een beter alternatief voor de PASAT. Het is veel klantvriendelijker, zowel voor de patiënt als voor de onderzoeker/clinicus. Uiteraard kan de frustratie ook toenemen bij deze moeilijkere test, maar dit blijft binnen de perken. Ook en vooral, de TODA is niet erg moeilijk voor gezonde mensen, zelfs niet voor de veel oudere gezonde mensen. Zo worden er veel minder false positives gevonden, terwijl de test toch subtiele aandachtsproblemen kan opsporen. Met name voor hersenletsel en verdeelde aandachtsproblemen blijkt de test gevoelig genoeg.
De TODA is beschikbaar als een zeer goed gestandaardiseerde computertest (voor Windows-computers). Het is eenvoudig verkrijgbaar via www.pyramidproductions.nl maar helaas alleen in het Nederlands.
De TODA zelf duurt 9 minuten, 11 minuten om de test af te leggen inclusief uitleg. Meestal wordt aangeraden om de TODA te doen nadat de TOSSA is uitgevoerd. Vindt de TOSSA geen concentratieproblemen, dan kan het zijn dat er sprake is van verdeelde aandachtsproblemen die alleen door de TODA kunnen worden opgespoord. Dit bevestigt vaak de klachten die patiënten hebben.
De TODA vereist een reactie op elke gepresenteerde stimulus, namelijk het indrukken van 1 van de 3 pijltjestoetsen op het toetsenbord. De stimulus is altijd een som (bijv. 2+3=5) verticaal op het scherm en een groep van 2, 3 of 4 pieptonen. Zie onderstaande figuur voor een stimulus voorbeeld van de TODA.
Als de som correct is en er 3 pieptonen te horen zijn, drukt u op de linkerpijltoets (met één hand, met 3 vingers alsof u piano speelt). Als de som echter onjuist is of er 2 of 4 pieptonen zijn, moet de middelste pijltoets worden ingedrukt. De rechterpijltoets is wanneer zowel de pieptonen als de som fout zijn. Na een oefening (maximaal 2x oefenen) begrijpen de meeste patiënten de instructies en kan de echte testafname beginnen.
De TODA heeft 2 snelheden: een snelle en een langzame waarbij de volgorde van prikkels exact hetzelfde is. Hierdoor kan eenvoudig worden berekend hoe snelheid, duur en leereffecten van invloed zijn op de resultaten. Er worden geen reactietijden gemeten omdat deze onbetrouwbaar zijn via een toetsenbord. Alleen het aantal reacties wordt gemeten.
De TODA meet verdeelde of wisselende aandacht. Mogelijk ook mentale flexibiliteit door constant te moeten switchen tussen antwoorden. De test heeft een leereffect, maar als er voldoende maanden (minimaal 2) tussen de testafnames zitten, is dit leereffect waarschijnlijk niet groot of significant. Dit moet nog verder onderzocht worden.
Hierboven het stimulusscherm van de TODA. Een patiënt moet een bepaalde knop indrukken als de som correct of incorrect is het aantal piepjes (3) correct is.
De Trail Making Test (TMT)
De Trail Making Test (Ketentest) is een van de meest gebruikte tests in de Westerse wereld. Zo niet de meest gebruikte aandachtstest.
Waarschijnlijk niet alleen omdat de TMT zeer snel en gemakkelijk af te nemen is (binnen 5 minuten) maar ook omdat er maar liefst 46 normeringsonderzoeken zijn uitgevoerd. Het heeft ook de status van de Nintendo DS bereikt, waar het is opgenomen in de Brain Training-game. Hierdoor zullen veel mensen vertrouwd raken met de test en dat is niet zo gunstig voor gebruik als neuropsychologische test.
Hoewel erg populair in de klinische praktijk en onderzoeksstudies, heb ik zeker mijn bedenkingen bij deze test. De TMT scoort redelijk tot goed op betrouwbaarheid, standaardisatie, beschikbaarheid en gebruiksgemak. Dit betreft de TMT-A en B versie.
Betrouwbaarheid
De TMT lijkt redelijk betrouwbaar (test-hertestbetrouwbaarheid). In verschillende onderzoeken bij neurologische patiëntengroepen is de betrouwbaarheidscoëfficiënt van TMT-A iets lager dan die van TMT-B, rond de 0,55 tot 0,70. Het varieert nogal tussen populaties en tijdsintervallen (zoals eigenlijk bij alle neuropsychologische tests).
Validiteit
Verschillende onderzoeken laten een matige correlatie zien tussen de TMT en andere concentratietesten en testen die de snelheid van informatieverwerking meten, zoals de PASAT en de Symbol-Digit Modalities Test. Factoranalysestudies onthullen factoren zoals aandacht, visuele zoekprocessen, snelheid van informatieverwerking en executieve controle, die allemaal een rol spelen bij TMT. Het is echter belangrijk welke variabele als de meest significante wordt beschouwd. De meeste onderzoeken gebruiken de TMT-B/TMT-A-ratio als een geldige maatstaf voor problemen in uitvoerende en verdeelde aandacht. Het is echter niet duidelijk wat de afkapwaarde zou moeten zijn (grotendeels ook afhankelijk van leeftijd en opleidingsniveau). Gewoonlijk wordt een ratio van 3 of hoger als abnormaal beschouwd.
In mijn eigen onderzoek, waarin ik verschillende testen vergelijk zoals de TMT, Stroop, d2, Digit Span en de nieuwere testen TOSSA en TODA (zie de Handleiding van de TOSSA test), blijkt dat de ratioscore niet echt gevoelig is. Dat is ook mijn klinische ervaring met meer dan 3000 geteste patiënten. Meer recent onderzoek suggereert dat de TMTB-TMTA-verschilscore een betere en validere maatstaf is voor aandachtsproblemen. Dat blijkt ook uit mijn studie (zie voor meer details de TOSSA-handleiding, die hier gratis te downloaden is).
Bovendien heeft de TMT serieuze validiteitsproblemen als je naar de inhoud kijkt. Het tijdsverschil tussen A en B zou alleen zuiver zijn als alle andere verschillen er niet waren. Zowel de lengte als de ruimtelijke positionering van de prikkels verschillen tussen versie A en B, zodat een vergelijking in seconden niet helemaal eerlijk is. Met name TMT-B kan moeilijker zijn omdat het ook andere motorische en visueel-ruimtelijke vaardigheden vereist dan TMT-A.
Een ander ernstig probleem van de TMT is dat deze niet bij alle patiënten betrouwbaar kan worden gebruikt: visueel ernstig aangetaste patiëntengroepen met bijvoorbeeld gezichtsveldverlies of visuele verwaarlozing of visuele agnosie kunnen de test om die reden niet goed uitvoeren. Mensen moeten ook het alfabet kennen en dat is zeker niet altijd het geval. Er zijn zeker test-hertest effecten bij de TMT, dus er zullen enkele maanden tussen 2 metingen moeten zitten.
Samengevat: de TMT zegt zeker iets over verdeelde aandachtsproblemen, snelheid van informatieverwerking en visuele zoekprocessen. Maar bij het opsporen van aandachtsproblemen kan deze test niet exclusief worden gebruikt. De kans op het missen van aandachtsproblemen is dan echt te groot, waardoor klachten van patiënten mogelijk minder serieus worden genomen. De TMT zou goed kunnen dienen als snelle screeningstest als er geen andere (betere) aandacht test beschikbaar is. Maar als de TMT geen problemen vindt, raad ik zeker aan om andere (betere) testen te gebruiken met gevoeligere aandacht tests, zeker als patiënten ernstige klachten hebben die wijzen op aandachtsproblemen.
Hieronder vindt u de nieuwe Evaluatietabel voor de TMT.
Heb je enige opmerkingen of toevoegingen?
Heb jij hier een leuk verhaal, opmerkingen of toevoegingen over? Eentje die ook andere mensen zou kunnen helpen en vooral constructief is? Deel het dan alsjeblieft!
DISCLAIMER
I will not take any responsibility for how the information on this website will affect you. It always remains your responsibility to handle all information with care and in case of medical or mental problems you should ALWAYS consult a professional in your neighbourhood!
Ik neem geen enkele verantwoordelijkheid voor hoe de informatie op deze site u zal beïnvloeden. Het blijft altijd uw verantwoordelijkheid om al deze informatie zorgvuldig te bekijken. In het geval van lichamelijke en/of mentale problemen dient u ALTIJD een professional in uw directe omgeving te waarschuwen!